"Vluchtelingen of migranten? Hoe woordkeuze een impact kan hebben op het leven en de rechten van mensen

De mensenrechten en menselijke waardigheid van elke persoon die zich van het ene naar het andere land verplaatst, moeten worden gerespecteerd. De redenen en drijfveren die mensen ertoe aanzetten om hun huis te verlaten kunnen echter verschillen. Daarom bestaan er specifieke internationale wettelijke verplichtingen die gelden voor mensen van wie het leven werd, wordt of kan worden bedreigd als ze naar huis terugkeren. 

Vluchtelingen

Vluchtelingen zijn gedefinieerd en beschermd door internationaal recht. Een vluchteling is volgens het VN-Vluchtelingenverdrag van 1951 iemand die zijn/haar/hun land van herkomst ontvlucht vanwege gegronde vrees voor vervolging te wijten aan ras, nationaliteit, godsdienst, politieke overtuiging of het behoren tot een bepaalde sociale groep. Een vluchteling steekt een internationale grens over om veiligheid te zoeken in een ander land, en wordt daar dan internationaal erkend als “vluchteling”. Wanneer mensen gedwongen worden te vluchten, is dat omdat zij niet langer kunnen genieten van bescherming door hun overheid of omdat de overheid zelf voor de vervolging verantwoordelijk is. Vluchtelingen oefenen dus een fundamenteel en universeel mensenrecht uit: het recht om asiel te zoeken en te genieten. Andere landen hebben een internationale verplichting om hen op te vangen en hen te beschermen. Volgens het internationaal vluchtelingenrecht is een persoon een vluchteling - en moet als zodanig worden behandeld - zodra hij of zij aan deze definitie voldoet, zelfs als hij of zij nog wacht op formele erkenning door staten of UNHCR. 

Staten hebben specifieke verplichtingen tegenover vluchtelingen op grond van het internationaal recht:

• Ervoor zorgen dat vluchtelingen toegang kunnen krijgen tot hun grondgebied en asiel kunnen aanvragen.
• Vluchtelingen die op irreguliere wijze (zonder toestemming of vereiste documenten) grenzen oversteken op zoek naar veiligheid, niet straffen. Asiel zoeken is niet illegaal.
• De eerbiediging, bescherming en naleving van de fundamentele mensenrechten van vluchtelingen garanderen.
• Ervoor zorgen dat vluchtelingen niet gedwongen worden teruggestuurd naar hun land van herkomst zolang hun leven, veiligheid of grondrechten er bedreigd worden. Dit staat ook bekend als het non-refoulement principe.

In sommige landen hebben vluchtelingen toegang tot andere vormen van legaal verblijf, zoals overeenkomsten inzake vrij verkeer van personen, werkvergunningen of studentenvisa, en kiezen er daarom soms voor om geen asiel aan te vragen. Deze andere vormen van verblijf hebben echter geen invloed op de behoefte aan of het recht op internationale bescherming.

Asielzoekers

Niet iedere asielzoeker is een vluchteling. Een asielzoeker is iemand die in een ander land is aangekomen en er een asielaanvraag heeft ingediend bij een bevoegde overheidsdienst, die zal onderzoeken of de asielzoeker daadwerkelijk nood heeft aan internationale bescherming. Staten zijn verplicht om ervoor te zorgen dat iedereen die zich aan hun grenzen aanbiedt en asiel zoekt, toegang kan krijgen tot hun grondgebied, zijn zaak kan voorleggen en deze op een eerlijke en rechtvaardige manier kan laten onderzoeken. Hoewel niet alle asielzoekers de vluchtelingenstatus krijgen, moet de aanvraag van iedereen die asiel aanvraagt eerlijk en objectief worden onderzocht.

In België bepaalt het Commissariaat-generaal voor de Vluchtelingen en de Staatlozen (CGVS) op basis van het VN-Vluchtelingenverdrag of een asielzoeker wordt erkend als vluchteling. Zolang de asielprocedure loopt, hebben asielzoekers recht om in het land te verblijven en recht op opvang. Er bestaat niet zoiets als een nep-asielzoeker of illegale asielzoeker. Het aanvragen van asiel is een mensenrecht en dus nooit illegaal.

Migranten

Er bestaat geen specifieke definitie voor de term “migrant” in het internationaal recht. Een migrant heeft zijn/haar/hun land van herkomst doorgaans op vrijwillige basis verlaten, en riskeren, in tegenstelling tot een vluchteling, geen vervolging. Allerlei factoren kunnen mensen doen migreren: economische drijfveren, studies, gezinshereniging en zo meer. Ze kunnen ook vertrekken om alternatieven te zoeken voor moeilijke leefomstandigheden die voortkomen uit natuurrampen, hongersnood of extreme armoede.

Mensen die om deze redenen hun land verlaten, hebben doorgaans geen internationale bescherming nodig omdat ze, in tegenstelling tot vluchtelingen, in principe de bescherming van hun eigen land blijven genieten zowel in het buitenland als bij terugkeer naar het land van herkomst. Migranten vallen bijgevolg niet onder het mandaat van UNHCR.

Hoewel ze niet beantwoorden aan de definitie in het VN-Vluchtelingenverdrag van 1951, kunnen migranten ook nood hebben aan steun en hulpverlening en dienen hun mensenrechten en menselijke waardigheid te worden gerespecteerd. In dat geval worden ze beschermd door de internationale mensenrechtenwetgeving en mogen ze in bepaalde omstandigheden, op grond van mogelijke mensenrechtenschendingen, niet naar hun land van herkomst worden teruggestuurd. 

“Gemengde migratie”

Wereldwijd komt steeds vaker "gemengde migratie" voor, waarbij vluchtelingen en migranten dezelfde routes over land of zee volgen. Hoewel hun wettelijke status en drijfveren verschillen, kunnen ze onderweg met gelijkaardige gevaren worden geconfronteerd, zoals geweld, misbruik en uitbuiting door mensenhandelaars, smokkelaars, criminelen, gewapende groepen, andere malafide actoren en zelfs grenswachten of andere staatsactoren.

Dit betekent echter niet dat een migrant door dergelijke ervaringen of incidenten automatisch als vluchteling erkend kan worden omdat de vluchtelingenstatus afhangt van het feit dat een vluchteling niet naar huis kan terugkeren vanwege het gevaar, het geweld of de schade waarvoor hij of zij is gevlucht. Staten moeten echter een humane en op rechten gebaseerde aanpak hanteren bij de opvang van mensen aan hun grenzen. Ze moeten ervoor zorgen dat mensen die internationale bescherming nodig hebben (vluchtelingen) toegang krijgen tot asiel en dat slachtoffers van mensenhandel of mensenrechtenschendingen, zowel vluchtelingen als migranten, onmiddellijk worden geïdentificeerd en geholpen.

De internationale gemeenschap erkent het onderscheid tussen vluchtelingen en migranten al lang, zowel in de wettelijke instrumenten die in de vorige eeuw specifiek voor vluchtelingen werden opgesteld (het VN-Vluchtelingenverdrag van 1951 en het bijbehorende Protocol van 1967, evenals andere wetteksten, zoals het OAE-Verdrag van 1969), als in de recentere New York Verklaring voor Vluchtelingen en Migranten van 2016 en de twee verschillende kaders die daaruit voortvloeiden, namelijk het wereldwijd Vluchtelingenpact (Global Compact on Refugees) en het Global Compact on Migration.

Raadpleeg hier onze brochure 'Verslaggeving over vluchtelingen'

De twee door elkaar halen is niet zonder gevolgen 

Er is een groeiende en zorgwekkende tendens in het publieke discours, de media en statistische rapporten om de term "migrant" te gebruiken als overkoepelende term voor zowel migranten als vluchtelingen. Dit is niet alleen onnauwkeurig, maar kan ook ernstige gevolgen hebben voor mensen die internationale bescherming nodig hebben. Vluchtelingen en asielzoekers onjuist aanduiden als migranten (of als "illegaal" of "zonder papieren"): 

• Geeft een onjuiste weergave van hun specifieke wettelijke status. 
• Belemmert hun toegang tot specifieke juridische bescherming, in het bijzonder het recht om grenzen over te steken om asiel aan te vragen en te krijgen. 
• Vervaagt de verantwoordelijkheid van staten - door de specifieke verplichtingen van staten om hun recht om asiel aan te vragen zonder onderscheid en ongeacht hun wijze van aankomst te respecteren, te minimaliseren. 
• Brengt hun leven en veiligheid in gevaar - door hen niet te identificeren als gemengde migratie en hen niet de bescherming te bieden die ze nodig hebben, waardoor ze aan nog meer gevaar worden blootgesteld. 
• Houdt geen rekening met hun unieke ervaringen, de gevaren en risico's die ze hebben gelopen als gevolg van oorlog, conflicten en vervolging. 
• Voedt anti-asiel/vluchtelingenbeleid - van ontzeggen van toegang tot grondgebied en asiel, pushbacks op land of op zee, geweld, mishandeling en mensenrechtenschendingen aan de grenzen, gedwongen terugkeer naar gevaarlijke situaties (refoulement) en pogingen om de verantwoordelijkheid voor bescherming van vluchtelingen te verschuiven naar andere landen (externalisering). 

Om verwarring te voorkomen, is het gebruik van de term "vluchtelingen en migranten" de beste manier om niet tekort te doen aan de noden en rechten van vluchtelingen en migranten. Daarnaast is het ook van belang dat vluchtelingen en migranten steeds worden aangeduid als "individuen" en "mensen".  

Lees meer over verslaggeving over vluchtelingen